راهنمای بهره برداری هیدرولیکی از مخزن سدهای بزرگ

توضیحات

راهنمای بهره برداری هیدرولیکی از مخزن سدهای بزرگ

سدهای مخزنی، یکی از مهمترین تأسیسات زیربنایی کشور به حساب می آیند زیرا با ذخیره سازی و تنظیم آب برای مصارف کشاورزی، شرب، صنعت و تولید برق، نقش مهمی در شکوفایی اقتصادی کشور ایفاء میکنند. احداث اینگونه تأسیسات زیربنایی، اغلب به سرمایه گذاری های هنگفتی نیاز دارد که فقط از راه به کارگیری شیوه های علمی و منطقی برای بهره برداری از آنها، میتوان از سرمایه گذاری های به عمل آمده بیشترین استفاده را برده و از راه تأمین نیازهای مشخص شده در طرح، به بازده اقتصادی مطلوب دست یافت. بنابراین، استفاده از روش های مدون و هدفمند برای بهره برداری از مخزن سدها، به منظور دستیابی به اهداف نامبرده ضروری است. این روشها، اغلب در قالب دستورالعمل های بهره برداری توسط مهندسان مشاور طرح های سدسازی در مراحل پایانی مطالعات، تهیه شده و توسط بهره برداران مورد استفاده قرار می گیرند. از آنجا که در گذشته، دستورالعمل های بهره برداری از مخزن سدها توسط طراحان متفاوتی تهیه و تنظیم شده، و از طرفی با توجه به پیشرفت های سریع تکنولوژی، شیوه های بهره برداری از این مخزن ها دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته، ضرورت تدوین استانداردهایی در این زمینه بسیار احساس می شود. استاندارد حاضر، در راستای تحقق چنین هدفی تهیه شده است. این استاندارد، با بهره گیری از استانداردهای بین المللی برای بهره برداری از مخزن سدها، و با در نظر گرفتن تجارب موجود در سدهای ایران تدوین شده و به عنوان الگویی برای تهیه دستورالعمل های بهره برداری از این مخزن ها ارائه می شود. بنابراین، سازمان هایی که مسئولیت بهره برداری از سدها را به عهده دارند، باید متناسب با الگوی ارائه شده در این راهنما، نسبت به تهیه دستورالعمل های بهره برداری برای سدهای تحت مدیریت خود اقدام نمایند. به طور کلی، مدیریت بهره برداری از سدها و مخزن های آنها، در برگیرنده موارد زیر می باشد:
– بازرسی ،
– رفتارسنجی ،
– نگهداری و تعمیرات، و
– بهره برداری هیدرولیکی از مخزن .
نمودار 1جایگاه بهره برداری هیدرولیکی از مخزن را در مجموعه مدیریت بهره برداری از سدها و مخزن ها نشان می دهد . لازم به یادآوری است که: راهنمای بازرسی در سدهای بزرگ، پیش از این، در نشریه شماره 216سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور تهیه و ارائه گردیده؛ راهنمای رفتارسنجی در دست تهیه می باشد و تهیه راهنمای نگهداری و تعمیرات نیز در دستور کار طرح استاندارد قرار دارد. در آیین نامه ها و استانداردها حاضر، فقط به مقوله بهره برداری هیدرولیکی از مخزن سدها پرداخته شده و مانند هر استاندارد دیگر، در برگیرنده حداقل مواردی است که برای بهره برداری هیدرولیکی مخزن سدها باید در نظر گرفته
شود. طبیعی است که براساس دستورالعمل های تهیه شده توسط مهندسان مشاور طرح های سدسازی، و با توجه به ویژگی های هر سد و مخزن، علاوه بر موارد درج شده در این استاندارد، مطالب تکمیلی نیز می تواند ارائه گردد. شایان ذکر است، در این ابطه، ایجاد شبکه های رایانهای بین سدها و مراکز پشتیبانی و ایجاد بانک های اطلاعاتی، می تواند در آینده مورد توجه قرار گیرد.
روند کلی شیوه بهره برداری هیدرولیکی از مخزن سدها، در نمودار 2نشان داده شده است.
در این استاندارد، مسائل مربوط به بهره برداری هیدرولیکی از مخزن سدها، در کلی ترین حالت مورد نظر بوده و مشخص است که در موارد ویژه، نیاز به توجه به شرایط خاص هر طرح ضروری است. به عنوان مثال، در سدهایی که با هدف تأمین آب آشامیدنی احداث می گردند و مخزن آنها در معرض لایه بندی قرار دارد، توجه ویژه به کیفیت آب از اهمیت خاصی برخوردار می باشد که باید در دستورالعمل های بهره برداری بدان توجه کافی مبذول گردد.

هدف
هدف از تدوین استاندارد بهره برداری از مخزن سدها، ارائه روش های کلی و عمومی، و نکات اصلی دستورالعمل های بهره برداری مخزن ها است، به شکلی که هم بتواند مورد استفاده سازمان های بهره برداری کننده قرار بگیرد و هم به عنوان الگویی، در تهیه دستورالعمل های بهره برداری از مخزن ها، مورد استفاده طراحان و دستاندرکاران صنعت سدسازی واقع شود.
دامنه کار
دامنه کار این استاندارد، در برگیرنده فعالیت های بهره برداری هیدرولیکی از مخزن سدهای بزرگ طبق تعریف کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ در شرایط عادی و اضطراری برای سد و مخزن و سازه های وابسته به آن می باشد. استاندارد حاضر، فقط به بهره برداری هیدرولیکی از سدها و مخزن های منفرد پرداخته و مخزن های متوالی در طول رودخانه را شامل نمی شود .
تبصره: بسته به مورد و به تشخیص دستگاه بهره بردار، برای سدهای کوتاه تر نیز میتوان از مطالب مندرج در این راهنما استفاده کرد

اطلاعات پایه مورد نیاز در محل سد
برای دسترسی راحت بهره برداران به مدارک و مستندات اصلی سد و مخزن، ضروری است که در محل سد، حداقلی از اطلاعات و مشخصات مرتبط با سد و مخزن وجود داشته باشد، تا در موارد ضروری، کارکنان بهره بردار با مراجعه به آنها بتوانند به راحتی و با سرعت لازم، به اطلاعات موردنیاز دسترسی پیدا کنند. این اطلاعات، شامل گزارشهای مراحل توجیهی و تفصیلی، نقشه های چون ساخت، دستورالعمل ها، عکس ها، گزارش های ویژه در مورد عملیات اکتشافی زمین شناسی و تزریق ها…. بوده ولی به آنها محدود نمیگردد و بسته به شرایط سد و مخزن، میتواند دامنه وسیعتری را شامل گردد .
این اطلاعات، از آخرین ویرایش تصویب شده گزارشها و دستورالعمل ها استخراج می شود و باید به صورت مناسبی در محل دفتر بهره برداری الصاق گردد، به شکلی که همواره در معرض دید کارکنان بهره بردار قرار گیرد. برای اطمینان خاطر، پیشنهاد می شود که مدارک و نقشه های لازم، علاوه بر محل سد، در چند محل دیگر مانند ادارات مسئول در نزدیکترین شهرها به محل سد و ادارات ستادی تابعه نیز نگهداری شوند تا در صورت بروز حوادث غیرمترقبه، دسترسی به این اطلاعات همواره میسر باشد. در بندهای زیر، خلاصه ای از فهرست اطلاعات مورد نیاز ارائه شده است:
مشخصات عمده
این مشخصات، باید شامل اطلاعاتی به شرح زیر باشد:
نام سازمان بهره بردار:
نام سازمانی که مسئولیت بهرهبرداری از سد و مخزن را به عهده دارد.
نام سد و مخزن:
نامی که رسماً برای سد انتخاب شده است.
موقعیت جغرافیایی: شامل اطلاعاتی به شرح زیر است:
– نام نزدیکترین شهر و فاصله آن تا سد،
– طول و عرض جغرافیایی، و
– ارتفاع از سطح دریا.
اهداف طرح:
اهداف طرح، شامل هدف هایی است که سد و مخزن برای تأمین نیازهای آن ساخته شده است. هدفهای سد، باتوجه به اولویت آنها باید بیان شود.

ارتباطات و سیستمهای هشدار دهنده
ارتباطات
اطلاعات مربوط به سیستم های ارتباطات، از موارد بسیار مهم در بهرهبرداری از مخزن ها است، به همین جهت،آگاهی داشتن از انواع سیستم های ارتباطی و شکل کار با آنها، به همراه مشخصات افرادی که باید در مواقع ضروری با آنها ارتباط برقرار نمود، بخش مهمی از دستورالعمل های بهره برداری را تشکیل می دهد. ثبت اطلاعات درست و به هنگام در مواقع اضطراری، میتواند از بروز خطرات جدی جلوگیری نموده و یا میزان خسارات را به حداقل ممکن کاهش دهد. در این قسمت، همه وسایل ارتباطی مانند تلفن همراه، فاکس، پست الکترونیکی با شماره ها و آدرس های ضروری باید ثبت شود. نکته بسیار مهم در این بخش، درج فهرستی از اسامی مسئولان مقیم در سد به ترتیب میزان و سطح مسئولیت آنها است، تا بتوان در مواقع ضروری نسبت به رفع مشکلات و نارسایی های احتمالی در قسمتهای مختلف سد و مخزن از آنها کسب تکلیف نمود. علاوه بر آن، باید نام مسئول یا مسئولین سازمانهای آب منطقه ای مرتبط نیز، به ترتیب میزان و سطوح مسئولیت آنها تا بالاترین سطوح سازمانی در دسترس باشد، به طوری که بتوان در مواقع اضطراری، نسبت به چاره جویی و کسب مجوزهای لازم برای انجام امور اضطراری از آنها کسب تکلیف نمود. به طور کلی، چگونگی تماس با کلیه سطوح مسئولیت ها و همچنین سایر مقامات مسئول منطقهای و بنگاه های کمکهای اضطراری، باید به طور روشن مشخص شده و فهرست اسامی افرادی که باید در مواقع ضروری با آنها تماس گرفته شود، به ترتیب زیر تهیه گردد.

سیستم های هشدار دهنده
سیستم های هشدار دهنده، برای آگاهی رسانی به مناطقی است که در شرایط اضطراری در معرض خطر قرارخواهند گرفت. از آنجا که همواره احتمال بروز خطرات ناشی از حوادث غیر مترقبه در سد، مخزن، تأسیسات هیدرولیکی وابسته و همچنین نیروگاه وجود دارد، باید بهره برداران مقیم در سد، به سیستم های هشدار دهنده مجهز باشند تا بتوانند به موقع، بروز خطرات و هشدارهای لازم را به اطلاع و آگاهی عموم برسانند. دانستن موقعیت دقیق تمامی تابلوها، کلیدها، محل زنگ ها و غیره، که در فعالیت سیستم هشدار دهنده سد موثر میباشد، ضروری است. علاوه بر آن، فراهم آوردن شرایط کافی برای آموزش بهره برداران از انواع سیستمهای هشدار دهنده و چگونگی کار با آنها، باید همواره مورد توجه قرار گیرد. این سیستم ها شامل تلفن، تلفن همراه، سیستم های رادیویی، سیستم های آگاهی رسانی عمومی مانند آژیر و غیره می باشد.
راه های دسترسی و ارتباطی سد
راه های ارتباطی و دسترسی سد نیز، از اطلاعات مهم مورد نیاز است که باید مورد توجه قرار گیرد. بدین منظور،باید انواع راه های دسترسی به سد از اداره مرکزی در شرایط عادی و غیر عادی مورد بررسی قرار گرفته و روی نقشه های با مقیاس مناسب مشخص گردد. این نقشه ها، باید در دفتر بهرهبرداری سد و دفاتر مرکزی سازمان مسئول بهره برداری نصب و به راحتی قابل دسترسی باشد. مسیرهایی که باید در این نقشه ها مشخص شوند عبارتند از:
راه های دسترسی به سد از دفتر مرکزی
– مشخص کردن گزینه هایی از راه های دسترسی که در مواقع اضطراری بتواند جایگزین راه اصلی شود آسفالته ـ شوسه
– خاکی
– بررسی امکان استفاده از وسایل مانند هلیکوپتر و….
– نزدیکترین فرودگاه تجاری، نظامی، خصوصی و….
– نقشه منطقه پروژه

راه های ارتباطی سد
این دسته، شامل راه هایی است که در محوطه سد از آنها استفاده می شود. راههایی مانند راه دسترسی به نیروگاه،تونل های انحراف و انتقال آب، گالریها و همچنین راه هایی که برای حفاظت و ایمنی سد و دریاچه از روی تاج سدشروع شده و پس از دور زدن دریاچه دوباره به تاج سد منتهی میگردد، از جمله راه های ارتباطی میباشد.
مناطق ممنوعه سد و مخزن
برای حفاظت از سد و مخزن، نیروگاه و تأسیسات جنبی و جلوگیری از خراب کاری های احتمالی، اغلب مناطق یاز اطراف سد و مخزن، مناطق ممنوعه اعلام میگردد. این منطقه ها، حریم سد و مخزن نیز نامیده می شوند. ضروری است که نقشه این مناطق، تهیه شده و در ادارات بهرهبرداری محل سد و استان نصب، نگهداری و مورد استفاده قرارگیرد.
اطلاعات و مدارک فنی مورد نیاز
– دستورالعمل های بهره برداری
– برنامه آمادگی های اضطراری
– نقشه های اجرا شده چون ساخت
تجهیزات سد و مخزن به طور کلی، تجهیزات سد و مخزن شامل موارد زیر است:
تجهیزات هیدرولیکی و هیدرومکانیکی سد
این تجهیزات شامل سرریزها، دریچه ها، آبگیرها، تخلیه کننده های عمقی، سیستمهای انرژی گیر، بالابرهای هیدرولیک و تجهیزات هیدرومکانیک است که در هر سدی باید مشخصات کامل این تجهیزات در ردیف اطلاعات مورد نیاز در محل سد موجود باشد.
تجهیزات نیروگاه
این تجهیزات، شامل مجاری تحت فشار، شیرها، مولد، لوله های مکش، کلیدخانه و …. میباشد. مشخصات فنی دقیق و چگونگی کار کردن با آنها، که توسط کارخانه های سازنده تهیه شده، باید در محل سد موجود باشد. علاوه بر تجهیزات بالا، برای تأمین مصارف ایستگاه های کنترل الکتریکی و سیستم های روشنایی اضطراری نیروگاه و سد در شرایطی که برق نیروگاه ناگهان قطع می گردد مشخصات دیزل ژنراتور اضطراری نیز باید به طور کامل در دسترس باشد.